Zarys dziejów społeczności greckokatolickiej w Lublinie
Obecność Kościoła wschodniego w Lublinie i na ziemi lubelskiej ma swoją niezwykle bogatą i zarazem złożoną historię. Pierwsza udokumentowana wzmianka o cerkwi w Lublinie pochodzi z 1399 r. O tym, iż tradycja bizantyjska wpisała się na trwałe w krajobraz tego miasta świadczy obecność cerkwi Przemienienia Pańskiego na ulicy Ruskiej, rondo św. Piotra Mohyły, nazwa osiedla bazylianówka od działającego nieprzerwanie przez dwa stulecia zakonu bazylianów, czy też ulica unicka przy której
znajdował się cmentarz zniszczony doszczętnie w latach 70-tych XX w., a także cerkiew na ul. Zielonej w której do II Wojny Światowej odprawiana była Liturgia wschodnia, obecnie rzymskokatolicki kościół rektoralny św. Jozafata. Nie można zapominać również o jednym z najcenniejszych dzieł współczesnej sztuki sakralnej w Polsce, czyli ikonostasie autorstwa prof. Jerzego Nowosielskiego w lubelskiej kaplicy seminaryjnej. Realnym dowodem na to, iż grekokatolicy w trudnych okresach historycznych nieśli ciężar odpowiedzialności za losy Lubelszczyzny świadczą święci męczennicy z Pratulina oraz Drelowa, którzy zginęli z rąk wojsk zaborcy carskiego. Z Lublinem jest też związany błogosławiony Emilian Kowcz kapłan, który w opinii świętości zginął w obozie na Majdanku.
Ziemia lubelska już od ponad tysiąca lat leży na styku tradycji bizantyjskiej i łacińskiej oraz kultury polskiej, ukraińskiej i białoruskiej. Jest to region przenikania się chrześcijaństwa wschodniego i zachodniego co stanowi o jego niepowtarzalnym charakterze oraz specyfice i bogactwie kulturowym, czego wymownym przykładem mogą być freski bizantyjsko-ruskie w gotyckiej kaplicy Trójcy Świętej na zamku. W latach dwudziestych minionego stulecia na Lubelszczyźnie istniało 400 obiektów architektury cerkiewnej, obecnie jest ich już tylko około stu, to pokazuje, iż historia w ciągu ostatnich 80 lat nie była dla nich łaskawa. Największa część z pośród ocalałych jest aktualnie użytkowana przez kościół rzymskokatolicki, część przez cerkiew prawosławną, część stoi opuszczona a trzy są użytkowane przez grekokatolików w Kostomłotach, Hrebennym i w Lublinie.
Kościół greckokatolicki w północno-wschodniej części Lubelszczyzny, która wchodziła w skład Królestwa Polskiego został zlikwidowany przez Świątobliwy Synod Rządzący w drugiej połowie XIX w. i włączony do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Od tamtego czasu przez wiele lat niemożliwy był jego rozwój a przyznawanie się do woli tworzenia z kościołem rzymskokatolickim wspólnoty wiary było uznawane za przestępstwo. Natomiast w południowej części Lubelszczyzny podobnego aktu dokonały władze ZSSR i PRL po II Wojnie Światowej poprzez akcje przesiedleńcze oraz deportację ludności w ramach akcji „Wisła” na tereny północno-zachodnie Polski.
Pozbawieni możności korzystania z posługi duszpasterskiej we własnej tradycji i duchowości, księża i wierni w tych latach odczuli ogromne wsparcie ze strony kościoła łacińskiego. Dzięki odwadze i otwartości Ordynariuszy Diecezji oraz gościnności rektorów i wychowawców od 1969 roku Lubelskie Seminarium Duchowne, stało się niezwykle ważnym ośrodkiem formacji przyszłych kapłanów greckokatolickich z Polski, a od roku 1990 – także z Ukrainy. Oficjalne a tym samym faktyczne odrodzenie życia duszpasterskiego w Lublinie nastąpiło 1 stycznia 1993 roku, kiedy to erygowano greckokatolicką parafię. Po wielu latach prześladowań, parafia zaczynała swoją działalność, nie posiadając własnej świątyni i zaplecza lokalowego. Początkowo korzystała z gościnności kościoła rektoralnego p.w. św. Jozafata przy ul. Zielonej. Taki stan nie był jednak zadawalający, gdyż liturgia bizantyjska wymaga innego układu przestrzennego wnętrza świątyni niż łacińska. W związku z tym rozpoczęto poszukiwania innego lokum. Zrodził się pomysł przeniesienia do Lublina zabytkowej cerkwi z terenu Lubelszczyny.
Obecna cerkiew parafialna lubelskiej społeczności greckokatolickiej została zbudowana w 1759 r. w miasteczku Uhrynów na sokalszczyźnie jako świątynia parafialna p.w. św. Mikołaja. Gdy w roku 1900 w Uhrynowie wybudowano nową świątynię, stara została przekazana parafii w Tarnoszynie k. Tomaszowa Lubelskiego z przeznaczeniem na cerkiew filialną p.w. Narodzenia NMP. Translokacja obiektu nastąpiła w latach 1903-1904, zaś uroczyste poświęcenie zostało dokonane w 1906 roku. Do 1947 roku cerkiew służyła miejscowym grekokatolikom, zaś po deportacji ludności była wykorzystywana przez parafię rzymskokatolicką. Po 1960 roku, zabytkowa cerkiew została opuszczona i pozostawiona własnemu losowi, wskutek czego padała ofiarą licznych aktów kradzieży i wandalizmu. Dwukrotnie ją podpalano, lecz ogień szczęśliwie został ugaszony przez okolicznych mieszkańców. W ciągu ponad 30 lat egzystencji w stanie opuszczenia wnętrze zostało całkowicie pozbawione elementów wyposażenia. Bryła i konstrukcja architektoniczna świątyni będącej przez tak długi okres bez opieki również bardzo ucierpiała, wskutek czego groziło jej zawalenie. W roku 1994 cerkiew została nabyta przez Parafię Greckokatolicką w Lublinie i przeniesiona jej staraniem do Lublina w celu rekonstrukcji oraz udostępnienia dla celów kultowych i muzealnych. W dniu15 czerwca 1997 r. poświęcono plac pod budowę cerkwi a 23 listopada tegoż roku kamień węgielny.
W roku 1998 zakończono montaż bryły architektonicznej, natomiast w latach 1999-2001 dokonano konserwacji polichromii, ikonostasu oraz pozostałego wyposażenia. Od Wielkiego Piątku według kalendarza juliańskiego czyli 28 kwietnia 2000 r., życie liturgiczne przeniosło się na stałe do zrekonstruowanej i odnowionej świątyni. Rekonsekracji dokonał Metropolita Przemysko-Warszawski Jan Martyniak 8 czerwca 2003 r., uroczystość ta była połączona równocześnie z obchodami 10-lecia reaktywowania Parafii w Lublinie. Fakt, iż cerkiew obecnie znajduje się w Lublinie to rezultat pracy wielu instytucji oraz ludzi rozumiejących wartość spuścizny wielo kulturowej Lubelszczyzny. Przy pracach rozbiórkowo-montażowych pracowało na zmianę kilka firm, pod ciągłym nadzorem konserwatorskim. Nad opracowaniem dokumentacji historyczno-konserwatorskiej zaangażowanych było wielu historyków sztuki. W realizację translokacji cerkwi do Lublina włączyły się aktywnie instytucje odpowiedzialne za ochronę zabytków. Pomocną radą i doświadczeniem dzielili się wybitni rzeczoznawcy z Polski i Ukrainy. Mozolną pracę konserwatorską w całym obiekcie wykonywali specjaliści z ośrodka Lwowskiego i Lubelskiego. Dzięki hojności i konstruktywnej współpracy ludzi dobrej woli dokonało się przebudzenie wędrującej i skazanej przez los historii na ruinę świątyni.
Wędrująca cerkiew z Uhrynowa jest przykładem trójdzielnej architektury sakralnej (prezbiterium, nawa, babiniec) z trzema kopułami ? przy czym dwie mniejsze nad prezbiterium i babińcem, są kopułami pozornymi. Świątynia podwójnie translokowana obecnie nadal zgodnie z tradycją jest zwrócona prezbiterium w kierunku wschodnim. Przy prezbiterium od północy i południa posiada dwie zakrystie. Ikonostas znajdujący się w środku świątyni jest z nieistniejącej cerkwi w Teniatyskach z przełomu siedemnastego i osiemnastego wieku, datowany. Organizacja wnętrza według przyjętych założeń odzwierciedla stan z okresu między XVII i XIX wiekiem. Wyposażenie mimo, iż jest mozaiką zabytków ruchomych z różnych cerkwi już nie istniejących, tworzy jednolity charakter zarówno estetyczny jak i stylistyczny. W cerkwi znajduje się siedemnastowieczna cudowna ikona Matki Bożej z najstarszej świątyni drewnianej(1658 r.) w Korczminie, rekonstruowanej staraniem lubelskiej parafii, gdzie w przyszłości planuje się otwarcie Transgranicznego Centrum Dialogu. W ramach swojej działalności duszpasterskiej przy udziale parafii organizowane są ekumeniczne spotkania modlitewne, konferencje naukowe, pielgrzymki. Prowadzona jest działalność w zakresie pastoralno-duchowym, kulturalnym, charytatywnym, renowacji zabytków, integracji młodzieży ze środowisk polskich, ukraińskich i białoruskich. Działa również Duszpasterstwo Akademickie, Polsko-Ukraińskie Akademickie Centrum Caritas, Duszpasterstwo Rodzin, Fundacja Kultury Duchowej Pogranicza, stawiająca sobie za cel działanie na rzecz ratowania dziedzictwa pogranicza kulturowego. Ważnym wyzwaniem duszpasterskim jest duże zainteresowanie duchowością Kościoła greckokatolickiego młodzieży rzymskokatolickiej. Dzięki temu możliwe stało się rozpoczęcie wzajemnej współpracy i poznawania.
Parafia swoją posługą duszpasterską obejmuje grekokatolików z całego terenu Województwa Lubelskiego a w swoim życiu liturgicznym dotrzymuje się kalendarza juliańskiego. Na Liturgię przyjeżdżają wierni z oddalonych o kilkadziesiąt kilometrów miejscowości; Dęblina, Puław, Janowa Lubelskiego, Chełma, Włodawy, Białej Podlaskiej, Zamościa. Aktualnie parafia liczy kilkaset wiernych. Wspólnotę tworzą mieszkańcy Lublina i okolicznych miast, pracownicy naukowi a także doktoranci i studenci lubelskich uczelni z całej Polski oraz z Ukrainy i Białorusi.
Liturgia w cerkwi na Sławinku przy Al. Warszawskiej odprawia się w każdą niedzielę o godz. 10.00, zaś w ciągu tygodnia i w święta przypadające w dni robocze o 18.00.
Ks. mitrat dr Stefan Batruch
